Marksi, Aristoteli dhe parimet komuniste: vetë-mbështetja, sovraniteti dhe emancipimi i popujve

Komunistët e shekullit të kaluar akuzohen nga ballistët e dekadave të fundit duke filluar me Berishën dhe duke u pasuar nga të tjerë (Rama etj.), shkurt, nga të treja partitë në pushtet, se ata izoluan Shqipërinë nga bota e “lirë”…perëndimore! Këtë akuzë e përsërisin dhe disa perëndimorë. Por kjo është një akuzë e padrejtë sepse konsideron vetëm raportin me shtetet e tjerë dhe nuk lidhet as me ideologjinë marksiste as dhe me realitetin e klasës punëtore të asaj kohe krahasuar me realitetin e klasës punëtore të kësaj kohe.

Por le të shqyrtojmë së pari parimet bazë të ideologjisë marksiste me qëllim që të kuptojmë pse akuza është e padrejtë jo vetëm për punëtorët por dhe për tërësinë e popullit tonë. Parimi kryesor i socializmit marksist ishte se popujt do të “mbështeteshin në forcat e veta” përmes zhvillimit të fuqisë prodhuese të punëtorëve. Kjo ishte premisë përmes së cilës sigurohësh sovraniteti i popujve. Por ai kurrë nuk e shqyrtoi këtë koncept, as kuptim e tij as dhe si mund të realizohet, përveç zhvillimit të forcave të prodhimit. Kështu ai përmend në një nga shkrimet e tij konceptin përkatës ku tregon raportin e pronës me punën...se despotizmi oriental çon në një mungesë ligjore të pronës, [që] në shumicën e rasteve krijohet përmes ndërthurjes së manifakturës dhe agrikulturës brenda një komuniteti të vogël, i cili bëhet tërësisht vetë-mbështetës dhe përmban brenda tij gjithë kushtet e prodhimit dhe tepëricës së prodhimit.[1] Në vend tjetër, Marksi përmend vetë-emancipimin e punëtorëve: sipas tij, “emancipimi i klasave punëtore duhet të pushtohet nga vetë klasat punëtore”. Engëlsi më pas nuk ndryshoi shumë nga Marksi duke cituar se “nocioni ynë, që në fillim, ishte se emancipimi i klasës punëtore duhet të jetë akti i vetë klasës punëtore”.[2] Ndërsa ‘sovranitetin’ Marksi dhe Engëlsi e kuptojnë në raport me pushtetin e klasës kapitaliste[3] ― një kuptim që nënkupton se vetëm kur klasa punëtore administron pushtetin ekonomik, do të jetë sovrane. Kujtoj, edhe një herë, se përmes sintezës marksiste klasa punëtore ishte pasive: si në nivel politik ashtu dhe ekonomik. Rolin e ‘aktivit’ në nivel politik dhe ekonomik e luante partia komuniste.

Sidoqoftë, disa qasje të tjera janë zhvilluar përpara kohës kur shkruante Marksi dhe Engëlsi lidhur me sovranitetin: duke filluar me romakët e deri në shekujt e fundit të mesjetës. Kuptimet ndryshojnë por përgjithësisht ata janë dominuar nga kuptimi romak: se ‘çfarëdo gjëje që kënaq princin ka fuqinë e ligjit’. Por dy kuptime mbizotëruan: se sovraniteti lidhet ose me një popull ose me një shtet, pavarësisht se si kuptohet ky i fundit. Këto kuptime sfidohen nga shumë mendimtarë modernë por ata nuk e zgjidhin sërish problematikën. Nuk është e rastit që dy studiues britanikë të shkencave politike (në fakt vetëm ‘shkenca’ nuk janë) argumentojnë, pasi konsiderojnë gjithë kuptimet paramoderne dhe moderne, se “sovraniteti është një atribut që e gëzojnë individët dhe që na lejon të qeverisim jetët tona”.[4] Domethënë, ata e lidhin sovranitetin me individin dhe qeverisjen e jetës! Ky kuptim mund të konsiderohet ‘individualist’ për sa kohë që nuk lidhet me popullin.        

Duhet thënë, gjithashtu, se të gjithë këta koncepte―vetë-mbështetja, vetë-emancipimi dhe sovraniteti i popujve―nuk u qartësuan mjaftueshëm as nga Marksi as nga Engëlsi. Kjo është arsyeja që komunistët shpesh kundronin për këta koncepte dhe përpiqeshin t`i qartësonin duke i përcaktuar; ndaj dhe parimi “mbështetja në forcat e veta”. Ky parim u lidh me zhvillimin e prodhimit ose kryesisht me pushtetin ekonomik në bazë të të cilit ishte prona e përbashkët dhe dija shkencore që buronte nga ajo. Prona dhe dija luanin rol vendimtar në zhvillimin e prodhimit; prona ishte e përbashkët ndërsa dija prodhohësh nga studiuesit , e cila, me radhë, drejtohësh nga partia komuniste në pushtet përmes planeve pesë-vjeçar, dhe konkretizohësh nga punëtorët. Këto parime, bashkë me parimin e përgjithshëm të sistemit―luftën e klasave...për të shkuar në një shoqëri paklasa―përbënin ideologjinë marksiste të sistemit.

Por le shqyrtojmë kuptimin e Aristotelit lidhur me ‘sovranitetin’: qeveria, citon Aristoteli, është kudo sovrane në shtet, dhe kushtetuta është në të vërtetë qeveria. Për shembull, në demokraci popujt janë suprem, por në oligarki, është pakica; dhe, rrjedhimisht, ne themi se këto dy forma qeverish janë gjithashtu të ndryshme: dhe kështu në raste të tjerë.[5] Këtë kuptim Aristoteli e shkruante kur në Athinë ishte themeluar “Asambleja Sovrane” e popullit e cila ratifikonte vazhdimin e gjykatësve në zyra dhe shqyrtonte çështje të tjera (shih, “The constitution of Athens”). Kuptimi i tij, rrjedhimisht, lidhet me qeverinë, përbërja e së cilës ishte vetë populli, dhe qeveria lidhet me kushtetutën. Por kjo s`do të thotë se kuptimi i tij buron vetëm nga asambleja përkatëse. Por nga kuptimi i drejtë i natyrës së njeriut dhe demokracisë. Duhet thënë se qasja e Aristotelit nuk përmendet nga studiuesit modernë as lidhur me këtë problematikë! Për pasojë, ata nuk bëjnë lidhjen mes sovranitetit, qeverisë dhe kushtetutës. Por bëjnë lidhjen mes sovranitetit, shtetit dhe individit. Mungon, rrjedhimisht, përmendja e kushtetutës si bazë përmes të cilës vepron një qeveri.

Qartësisht, Aristoteli ka një qëndrim të drejtë nëse e kuptojmë drejtë atë: domethënë, se qeveria demokratike, jo në kuptimin modern, përmes të cilit popujt kuptojnë delegimin e pushtetit te përfaqësuesit e tyre dhe krijojnë një qeveri përfaqësuese dhe klasat, por në kuptimin e ushtrimit të pushtetit, siç vepronin në demokracinë klasike të Athinës...do t`i përmbahet kushtetutës. Kujtoj se kushtetuta e kohës së Aristotelit ishte thjeshtëzuar: ajo përmbante dhjetë parimet kryesore të administrimit të çështjeve të qytetit (politike, ekonomike dhe sociale) dhe qendronte në sheshet e qytetit siç qendrojnë reklamat e mallrave kapitaliste në kohët tona. Lidhur me emancipimin e popujve Aristoteli është më i qartë kur njeriun e kupton së pari si “qënie politike” ― një kuptim që nënkupton se njeriu çlirohet vetëm kur ushtron pushtetin politik dhe jo kur e delegon atë. Marksi s`ka këtë kuptim për njeriun përveç kuptimit se shoqëritë janë klasore dhe për të shkuar në një shoqëri pa klasa duhet të zhvillohet lufta e klasave nga...punëtorët e pajisur me ideologjinë marksiste. Aristoteli ka një qendrim të drejtë edhe lidhur me vetë-mjaftueshmërinë:          

Një familje është më e vetë-mjaftueshme se një indvid, dhe një qytet se një familje, dhe një qytet lind kur komuniteti është mjaftueshëm i madh për të qenë i vetë-mjaftueshëm[6]…Me vetë-mjaftueshmëri nuk kuptojmë atë që është e mjaftueshme për një njeri nga vetë-vetja, për njeriun që jeton një jetë të vetmuar, por gjithashtu për prindërit, fëmijët, gruan, dhe përgjithësisht për miqtë e tij dhe bashkëqytetarët e tij, meqë njeriu ka lindur për qytetari. Por disa kufizime duhet të vëmë në këtë; sepse nëse ne zgjerojmë nevojën tonë te pararendësit dhe pasardhësit dhe miqtë e miqëve, ne përballemi me një seri të pafund. Por le ta shqyrtojmë këtë çështje, sidoqoftë, nga një arsyetim tjetër; vetë-mjaftueshmërinë e përcaktojmë tani si njeriu që kur izolohet e bënë jetën të dëshirueshme dhe nuk i mungon asgjë; dhe për këtë lloj jete mendojmë se është lumturia; dhe më tej ne e mendojmë atë si më të dëshirueshmen e gjithë gjërave, pa e llogaritur si një e mirë mes shumë të tjerave― nëse llogaritësh kështu do të ishte qartësisht më e dëshirueshmja qoftë edhe me të mirat më të pakta; sepse ajo që shtohet bëhet një tepëri mirësish, dhe nga të mirat më e mirë është gjithnjë më e dëshirueshmja. Lumturia, rrjedhimisht, është diçka përfundimtare dhe e vetë-mjaftueshme, dhe është fundi i veprimit.[7]

Qartësisht, Aristoteli e lidh vetë-mjaftueshmërinë me jetën e dëshirueshme dhe lumturinë. Ai qartëson më tej dhe se nga buron vetë-mjaftueshmëria: nga virtytet (etike dhe intelektuale). Një njeri pa virtytet përkatëse, rrjedhimisht, kurrë nuk do të mjaftohet me gjërat e nevojshme. Maksima e Sokratit ―se kur një njeri nuk kënaqet me pak, ai s`do të kënaqet as me shumë―nuk tregon shkaqet: por përmend një fakt që dëshmojmë në çdo shoqëri. Por shkaqet i tregon Aristoteli dhe për këtë dukuri. Kjo është arsyeja pse ai quhet “Mësues absolut”. Sidoqoftë, çështja tjetër, se sa të çliruar (ose emancipuar) janë punëtorët e elitave borgjeze krahasuar me punëtorët e Shqipërisë së “izoluar”, duhet kuptuar nga natyra e paradigmave sociale: shekullin e kaluar në perëndim punëtorët gëzonin më shumë të drejta ndërsa në rendin aktual të globalizmit neoliberal më pak. Por premisa kryesore që lidhet me çlirimin e punëtorëve të shekullit të kaluar me punëtorët e këtij shekulli, është punësimi: shekullin e kaluar punëtorët ishin të punësuar thuajse të gjithë si në paradigmën perëndimore ashtu në paradigmën lindore. Kur punëtorët punojnë ata kanë të ardhura dhe mund të krijojnë familje, të lëvizin brenda shtetit dhe të jenë aktivë në jetën sociale. Kur s`punojnë të gjithë, siç nuk punojnë në këtë rend, dhe rrogat e të punësuarve mbahen të ulëta nga elitat borgjeze për të bërë vendet më “konkurrentë”...shkalla e lirisë së tyre bije, siç ka rënë. Këtë mungesë lirie elitat e kohëve tona e kompensojnë me lirinë e lëvizjes së punëtorëve: kështu u thonë të shkojnë në vendet ku kërkojnë punëtorë që të punojnë ku sërish rrogat mbahen të ulëta për të njëjtën arsye!

Por është fakt se punëtorët kanë humbur të drejta krahasuar me shekullin e kaluar. Siç është fakt se punëtorët kurrë nuk u emancipuan në kuptimin e mësipërm si në paradigmën perëndimore ashtu dhe në lindoren.

Emancipimi i vërtetë i punëtorëve dhe rrjedhimisht i popujve, në të vërtetë, do të vinte kur ata të administronin pushtetin politik, ekonomik dhe social (në këtë bën pjesë dhe pushteti juridik). Me sintezën marksiste dhe me sintezën e “demokracisë” përfaqësuese dhe tregut të marketingut të ndërkombëtarizuar...ata kurrë nuk do të kenë mundësi të administrojnë pushtetet përkatëse jo vetëm sepse nuk i lejojnë elitat apo, në anën tjetër, sepse edhe punëtorët nuk luftojnë për t`i administruar, që janë shkaqe përcaktues, por s`kanë as dijen dhe as mund ta kenë kur dija çensurohet nga elitat dhe kur ata nuk e kërkojnë!

Keqkuptimi i konceptit ‘emancipim’ çon në keqedukim të vetes dhe të popujve. Për shembull, Tarifa, një sociolog që ka treguar në mënyrë të përsëritur shkallën e lartë të keqedukimit me qendrimet e tij, me më flagrantin, kur mbështeti së fundmi kaosin e Brzezinskit, bashkë me Giddensin, krye-këshilltarin dhe krye-mentorin e elitave dhe universiteteve perëndimore, në përpjekjen e tij për “edukuar” kryeministrin Rama për qendrimin e tij lidhur me rehabilitimin e krye-reaksionarit të shekullit të kaluar, Mid`hat Frashëri, na paraqet një qasje “emancipuese” të historisë përmes “teorive sociale më të mira dhe metodës historike krahasuese”, sipas të cilave “periudhat historike karakterizohen nga një sërë kushtesh esenciale të cilat bëjnë të mundur interpretimin me vërtetësi të ngjarjeve historike” duke shtuar qasjen e Foucault-s se kushtet me kalimin e kohës ndryshojnë dhe për pasojë bënë një epistemë të një periudhe të caktuar historike, pra të vërtetat mbi të, të zëvendësohen me një epistemë të re. Shkurt, na këshillon sociologu, se ne duhet ta vlerësojmë historinë dhe t`i referohemi asaj nga një perspektivë emancipuese, të cilën, më shumë se dyqind vjet më parë, presidenti i parë i shteteve të bashkuara, George Washington, e ka formulaur në mënyrë brilante me këto fjalë: “ne nuk duhet të shohim prapra, përveçse për të nxjerrë mësime të vlefshme nga gabimet e së kaluarës dhe për të përfituar nga përvojat (‘eksperienca’ e përkthen socialogu) për të cilat kemi paguar shtrenjtë”. Domethënë, “historia duhet të na shërbejë për të kuptuar se si të evidentojmë momentet e rrezikshme në jetën e kombit tonë dhe si të mos përsërisim gabimet e së kaluarës. Historia duhet të na shërbejë, gjithashtu, se si t`i arrijmë ato qëllime, që të tjerë para nesh kanë dështuar t`i arijnë”![8]

Kjo është qasje që mbizotëron në gjithë historinë njerëzore sepse historia gjithnjë është shkruajtur nga një qasje faktologjike por jo shkakiste. Domethënë, ajo nuk përdor në përshkrimin e saj sistemet (ose paradigmat) sociale dhe faktet që shkaktojnë ata por vetëm faktet! Për të njëjtën arsye Tarfia është i keqedukuar dhe keqedukon dhe të tjerët: sepse historia ose shkruesi i saj nuk duhet të mjaftohet me faktet, nëse kërkon të kontribuojë në shkencë. Por duhet të tregojë shkaqet pse historia...e një populli apo e një individi, është ashtu siç është. Nëse duam, rrjedhimisht, të quajmë një histori emancipuese, ajo duhet tregojë jo vetëm gabimet e pararendësve por dhe shkaqet e gabimeve: sepse vetëm kur ne mësojmë shkaqet e gabimeve ne emancipohemi. Në mjekësi, për shembull, ne emancipohemi kur mësojmë shkaqet e sëmundjes dhe jo kur mësojmë se jemi sëmurë. Njëlloj dhe në shoqëri.     

Kështu është e vërtetë se Shqipëria u “izolua” nga bota e jashtme, e “lira”, siç na e paraqesin domagogët e dekadave të fundit. Por ata nuk tregojnë shkaqet: sepse klasa punëtore ishte përputhur me parimet bazë të ideologut të saj, Marksit. Domethënë, ajo përparonte pushtetin ekonomik përmes sintezës që kishte paraqitur Marksi si alternativë përkundër sintezës përmes së cilës riprodhohet kapitalizmi: klasa e punëtorëve në njërën anë dhe partia komuniste në anën tjetër e cila qeveriste vendin dhe riprodhonte pushtetin e klasës punëtore dhe pushtetin e saj. 

Gjykuar nga kuptimi i tre koncepteve që shqyrtova më lartë―se vetëmbështetja (ose vetë-mjaftueshmëria) është e dëshirueshme dhe si e tillë duhet të synohet nga çdo shoqëri, se sovraniteti më i mirë është sovraniteti i popujve kur ata e ushtrojnë pushtetin dhe jo kur e delegojnë (kur e delegojnë ata bëjnë sovrane oligarkinë), dhe se emancipimi i vërtetë i popujve realizohet vetëm kur administrojnë pushtetin politik, ekonomik dhe social (duke përfshirë dhe pushtetin juridik)― mund të nxjerrim një përfundim të vyer: se popujt janë pështjelluar nga ‘mendimtarët’ modernë aq shumë saqë nëse vazhdojnë t`i marrin seriozisht siç i kanë marrë dy-tre shekujt e fundit, do të vazhdojnë të jenë viktima. Kujtoj se elitat borgjeze përdorin kryesisht Adam Smithin dhe Monteskienë si mendimtarë ndërsa elitat komuniste përdorin Marksin, Engëlsin dhe Lenin.